Fréttir

„Því hefur verið haldið fram, að erlend stórfyrirtæki sæki hingað til lands vegna þess að rafmagn sé fáanlegt á gjafverði. Hið rétta er, að verðið stendur undir þeim kostnaði, sem öflun orkunnar hefur í för með sér, og skilar eigendum orkufyrirtækjanna hæfilegum arði.“ Þetta er meðal þess sem fram kom í ræðu Ingimundar Sigurpálssonar, formanns Samtaka atvinnulífsins, á aðalfundi samtakanna. Ingimundur fjallaði meðal annars um fjárfestingu í orkuöflun og uppbyggingu orkufreks hátækniiðnaðar sem legði drög að útflutningstekjum til langrar framtíðar, um hátekjustörf í slíkum greinum og sagði að mikill árangur undanfarinna áratuga á íslenskum vinnumarkaði hefði að stórum hluta verið borinn uppi af auknum umsvifum í orkufrekum hátækniiðnaði og afleiddum áhrifum þeirra. Ingimundur sagði það ótrúlega skammsýni ef íslensk stjórnvöld létu sér detta í hug að gefa út yfirlýsingu um það, að nú skyldi öllum hugmyndum um orkufrekan hátækniiðnað slegið á frest.

Úr ræðu Ingimundar Sigurpálssonar, formanns Samtaka atvinnulífsins, á aðalfundi samtakanna:

„Umfangsmesta fjárfesting hér á landi undanfarin ár hefur verið á sviði orkuöflunar og uppbyggingar orkufreks iðnaðar. Slík uppbygging er sérstakt fagnaðarefni, þar sem með henni er verið að leggja drög að útflutningstekjum til langrar framtíðar. Þau störf, sem þar verða til, eru raunveruleg hátekjustörf og getur verkafólk í þeirri atvinnugrein reiknað með um 350 þúsund króna föstum mánaðarlaunum, sem er hátt yfir meðallaunum. Undanfarinn áratug hafa þrjú fyrirtæki, sem teljast til orkufreks iðnaðar, starfað í landinu og hið fjórða er nýtekið til starfa. Ekki eru í hendi endanlegar ákvarðanir um frekari uppbyggingu í greininni, þótt vissulega séu nokkur verkefni á döfinni, en rétt er að hafa í huga, að á undanförnum áratugum hefur ítrekað verið leitað eftir uppbyggingu fyrirtækja í orkufrekum iðnaði hér á landi án þess að af henni hafi orðið. Í því sambandi er tilefni til þess að rifja það upp, að í aðdraganda Alþingiskosninga árið 1995 var atvinnuleysi hér á landi um 6%. Áhersluatriði stjórnmálanna á þeim tíma lágu fyrst og fremst í því að tryggja ný störf og settu metnaðarfullir stjórnmálaflokkar sér það markmið að tryggja um 12.000 ný störf fyrir árið 2000. Sá árangur hefur vissulega náðst og gott betur, þar sem störfum hefur fjölgað um tæplega 30.0000 síðan þá, en vert er að hafa í huga, að meðgöngutíminn hefur verið býsna langur og árangurinn á almennum vinnumarkaði er að
stórum hluta borinn uppi af auknum umsvifum í orkufrekum hátækniiðnaði og afleiddum áhrifum þeirra.

Því hefur verið haldið fram, að erlend stórfyrirtæki sæki hingað til lands vegna þess að rafmagn sé fáanlegt á gjafverði. Hið rétta er, að verðið stendur undir þeim kostnaði, sem öflun orkunnar hefur í för með sér, og skilar eigendum orkufyrirtækjanna hæfilegum arði. Erlend stórfyrirtæki sækjast vissulega eftir orkuverði, sem er alþjóðlega samkeppnishæft, en þau sækjast ekki síður eftir hátæknisamfélaginu á Íslandi, þar sem völ er á vel menntuðu og dugmiklu starfsfólki og nú í seinni tíð stöðugleika og hagstæðu almennu rekstrarumhverfi. Eins og menn hafa kynnst er undirbúningstími þessara verkefna langur og eru fjölmargir þættir skoðaðir ofan í kjölinn. Það væri því ótrúleg skammsýni, ef íslensk stjórnvöld létu sér detta í hug að gefa út yfirlýsingu um það, að nú skuli öllum hugmyndum um orkufrekan hátækniiðnað slegið á frest. Afleiðingin yrði fyrst og fremst
sú, að hætt yrði við þær athuganir, sem þegar eru hafnar eða í undirbúningi kunna að vera. Komi til þess að fjórum árum liðnum, að hefjast þurfi handa um frekari
atvinnuuppbyggingu, þá er ekki víst að neinn áhuga verði að finna og væri raunar líklegra að mörg ár tæki að byggja upp trúverðugleika gagnvart slíkri uppbyggingu. Tíu ár eru langur tími í pólitík, en þau eru ekki langur tími, þegar kemur að uppbyggingu atvinnulífs.“

Sjá ræðu Ingimundar í heild á vef Samtaka atvinnulífsins.

Umhverfismálin skipa stóran sess í rekstri orku- og veitufyrirtækja, hvort sem um er að ræða virkjanir vegna nýtingar endurnýjanlegra orkulinda eða framkvæmdir vegna vatnsveitna og fráveitna. Áhersla er jafnan lögð á að umgangast landið með virðingu, að öllu raski sé haldið í lágmarki, frágangur í verklok sé til fyrirmyndar og raunar að tekið sé tillit til náttúru og umhverfis í allri starfseminni. Ennfremur hafa mörg orku- og veitufyrirtæki lagt áherslu á að bæta innviði ferðamennsku og útivistar á virkjunarsvæðum. Loks hafa fyrirtækin oft lagst í hreinsunarátak á einstökum svæðum áður en hafist hefur verið handa við framkvæmdir.

Yfir milljarður til sérstakra umhverfisverkefna
Kostnaður vegna slíkra verkefna er ekki alltaf sundurgreinanlegur og umframkostnað vegna almennra áherslna á umhverfismál – svo sem að vinnuflokkar fari helst fótgangandi um viðkvæm svæði – er útilokað að taka saman. Að beiðni Samorku hafa orku- og veitufyrirtæki hins vegar tekið saman hversu miklum fjármunum þau hafa verið að verja með beinum hætti til sérstakra verkefna á sviði umhverfismála. Niðurstaðan er sú að á árunum 2001-2006 greiddu orku- og veitufyrirtæki á Íslandi samtals um 1.050 milljónir króna vegna sérstakra verkefna á eigin vegum á sviði umhverfismála, svo sem vegna landbætingar, göngustígagerðar og hreinsunarverkefna.

2,3 milljarðar til landeigenda
Framkvæmdir við veitur og virkjanir hafa ávallt í för með sér ákveðin landnot. Á árunum 2001-2006 greiddu orku- og veitufyrirtæki samtals um 2,3 milljarða króna vegna landnota til landeigenda og veiðirétthafa. Þess eru þó fjölmörg dæmi að framkvæmdir hafi í raun aukið verðmæti aðliggjandi landsvæða, til dæmis með bættu aðgengi.

Líkt og áður hefur komið fram greiddu fyrirtækin á þessum sama tíma yfir 500 milljónir króna í styrki til annarra aðila vegna rannsókna og vísinda sem meðal annars hafa tengst umhverfismálum.

Samorka hefur tekið saman upplýsingar um fjölda háskólamenntaðra í hópi starfsfólks aðildarfyrirtækja sinna, sem og um fjármagn sem þessi fyrirtæki verja til rannsókna, hönnunar og vísinda. Tilefnið er hávær umræða þar sem orkufyrirtækjum er ítrekað stillt upp sem andstæðu við svonefnd þekkingarfyrirtæki, þrátt fyrir tíðar fréttir af útrás orkuþekkingar. Byggt er á upplýsingum úr bókhaldsgögnum íslenskra orku- og veitufyrirtækja. Ljóst er að engin innistæða getur talist fyrir því að stilla íslenskum orku- og veitufyrirtækjum upp sem einhvers konar andstæðu við þekkingarfyrirtæki.

Yfir 15 milljarðar í rannsóknir, hönnun og vísindi
Á árunum 2001 til 2006 vörðu orku-  og veitufyrirtækin alls um fimmtán milljörðum króna vegna rannsókna og hönnunar, auk fimm hundruð milljóna í styrki til rannsókna- og vísindastarfa á annarra vegum.

730 ársverk háskóla- og tæknimenntaðra
Hjá íslenskum orku- og veitufyrirtækjum starfa 330 manns með háskóla- og tæknimenntun, þar af 226 verk- og tæknifræðingar. Aðkeypt sérfræðiþjónusta árið 2006 nam 400 ársverkum háskóla- og tæknimenntaðra, þar sem ætla má að séu meðal annars 273 ársverk verk- og tæknifræðinga, auk fjölda ársverka viðskiptafræðinga, jarðfræðinga og fleiri hópa. Samtals gerir þetta 730 ársverk háskóla- og tæknimenntaðra, þar af 499 ársverk verk- og tæknifræðinga. Útrásarfyrirtæki á orkusviði eru ekki með í þessum tölum.

Iðnmenntaðir og „ófaglærðir“
Þá voru 475 ársverk iðnaðarmanna innt af hendi fyrir orku- og veitufyrirtæki á árinu 2006, og má þar telja rafvirkja, vélsmiði og vélfræðinga. Loks teljast tæplega 600 starfsmenn fyrirtækjanna til ófaglærðra.

Varðandi þá sem flokkast sem ófaglærðir skal þess getið að meðalstarfsaldur er með allra hæsta móti hjá orku- og veitufyrirtækjum, eða tæp sextán ár samanborið við sjö ára meðaltal á íslenskum vinnumarkaði. Þá hafa þessi fyrirtæki lengi verið í fararbroddi á sviðum endur- og símenntunar. Mikil þekking býr meðal starfsfólks orku- og veitufyrirtækja, hvort sem horft er til háskólamenntaðra eða annarra í þessum hópi.

Norrænu vatns og fráveitusamtökin standa fyrir sinni tíundu fráveituráðstefnu 12 – 14 nóvember nk. í Hamar í Noregi.  Efni ráðstefnunnar verður um nýjustu tækni í hreinsun skolps, meðhöndlun seyru, rekstur hreinsistöðva, rekstur fráveitukerfa og hrörnun þeirra, EB tilskipanir er varða fráveitur og hvaða eiturefni það eru sem valda mestum usla.

Ráðstefnan verður á skandínavísku og verður allt túlkað jafnóðum yfir á ensku.  Einnig má flytja fyrirlestrana á ensku. Bærinn Hamar er við stærsta vatn Noregs, Mjösa og er það um 90 km norður af flugvellinum á Gardemoen. Ferðin tekur um eina klukkustund með lest sem gengur beint frá flugvellinum.

Auglýst er eftir tillögum að erindum og veggspjöldum og er frestur til að skila þeim inn til 25. apríl nk. Senda skal tillögur til Ole Lien hjá Norvar tölvupóstfang: ola.lien@norvar.no

Upplýsingar um ráðstefnuna er að finna á heimasíðu NORVAR, norsku vatns- og fráveitusamtakanna  www.norvar.no/nak2007/forside

Á blaðamannfundi Íslandshreyfingarinnar-lifandi lands  var því haldið fram að Finnar væru fegnir því að hafa hætt við virkjanaframkvæmdir og þess í stað einblínt á hátækni- og þekkingariðnaðinn. En er þetta svo, eru Finnar hættir að virkja?

Finnar stækka kjarnorkuver
Um þessar mundir eru þeir að byggja 1.600 MW viðbót við kjarnorkuver sitt í Olkiluoto sem er 1.720 MW. Viðbótin verður tekin í notkun árið 2009 og verður þetta eina kjarnorkuver þá 3.320 MW. En Finnar eru einnig með annað kjarnorkuver sem er 976 MW og er samanlagt afl kjarnorkuvera þeirra 4.300 MW. Hlutur kjarnorkunnar í raforkubúskap þeirra er nú tæp 25%. Finnar eru ekki hættir að virkja, en eru eins og aðrar Evrópuþjóðir að komast í veruleg vandræði vegna afltoppavandamála og vaxandi orkuþarfar. Í stað endurnýjanlegra orkugjafa virkja Finnar nú kjarnorkuna, og orku frá brennslu kola, olíu og fleiri orkugjöfum.

Tæplega fyrirmynd í orkumálum
Raforkubúskapur Finna árið 2006 var þannig að brennsla eldsneytis (að meðtalinni innfluttri orku) var um 50%, kjarnorka 25% og vatnsorka 12,6% (sjá nánar hér). Innflutt orka nemur 12,7% og stærstur hluti hennar kemur frá Rússlandi, þar sem orkan er væntanlega framleidd með brennslu jarðefnaeldsneytis. Ólíklegt er að Íslendingar geti, né vilji, taka sér Finna til fyrirmyndar í orkuframleiðslu.

Til fróðleiks má geta þess að öll raforkuframleiðsla Íslendinga er tæplega helmingur þess sem Finnar framleiða með kjarnorku og fjórðungur þess sem þeir framleiða með brennslu jarðefnaeldsneytis og flytja inn af slíkri orku. Orkuþörf Finna mun vaxa um 20 TWst. á næstu 20 árum og áætla þeir að mæta þessum vexti með frekari byggingu kjarnorkuvera og áætla að árið 2027 verð um helmingur orkunnar framleiddur með kjarnorku, sem er um tveir þriðju hlutar aukningarinnar.

Enn meiri hagvöxtur á Íslandi
Ábendingin um fordæmið frá Finnlandi sneri fyrst og fremst að þeirri áherslu sem þar hefur verið lögð á menntun og rannsóknir. Allir geta verið sammála um mikilvægi öflugs menntakerfis og öflugs rannsókna- og nýsköpunarumhverfis. Líkt og Ísland hefur Finnland náð gríðarlega góðum árangri á sviði efnahagsmála undanfarin ár. Undanfarinn áratug hefur meðalhagvöxtur í Finnlandi verið 3,8% á ári, sem er ekki langt frá íslenska meðaltalinu sem er 4,4%. Finnar verja nú um 3,5% af sinni þjóðarframleiðslu til rannsókna og þróunar, en á Íslandi er þetta hlutfall tæp 3%. Þarna er Finnland í öðru sæti OECD-ríkja en Ísland í því fjórða. Íslendingar geta lært margt af Finnum og þeir sömuleiðis af okkur. Blessunarlega þurfum við hins vegar ekki að fara svipaðar leiðir og Finnar hafa farið á sviði orkumála, en þær eru reyndar vandfundnar þjóðirnar sem búa að endurnýjanlegum orkulindum á borð við þær sem við Íslendingar gerum.

Að lokum. Nýting endurnýjanlegra orkulinda hefur einmitt verið kallaður fyrsti hátækniiðnaðurinn hér á landi, og sú þekking sem Íslendingar búa að á því sviði er nú virkjuð í verkefnum víða um heim.

Vatn er undirstaða lífs og velferðar. Hins vegar hefur 1,1 milljarður manna, um 18% jarðarbúa, ekki aðgang að öruggu drykkjarvatni. 2,6 milljarðar hafa ekki aðgang að viðunandi frárennslisaðstöðu, eða 41% jarðarbúa. Verst er ástandið í þróunarríkjum í Afríku sunnan Sahara og í Asíu. Þó hafa 144 milljónir Evrópubúa ekki vatn í hús og meira en 41 milljón hefur ekki aðgang að öruggu neysluvatni. Talið er að í heiminum öllum láti fimm þúsund börn lífið á degi hverjum vegna skorts á öruggu neysluvatni. Þetta er meðal þess sem fram kom í erindi Maríu J. Gunnarsdóttur, framkvæmdastjóra hita- og vatnsveitusviðs Samorku, á ráðstefnu samtakanna um Þúsaldarmarkmið Sameinuðu þjóðanna á alþjóðlegum degi vatnsins, 22. mars.

Samkvæmt Þúsaldaryfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna frá árinu 2.000 ætla ríki heims að minnka fátækt, misrétti, hungur og sjúkdómsáþján fyrir árið 2015. Markmiðin eru átta talsins og meðal þeirra er að helminga fyrir árið 2015 þann fjölda fólks sem ekki hefur aðgang að öruggu neysluvatni og frárennsli.

54.000 milljarðar króna á ári
Mikið vantar upp á að við náum þessum markmiðum, og horfur eru á að árið 2015 verði nær 2,3 milljarðar án viðunandi frárennslis. María greindi frá því að árlegur kostnaður af því að leysa ekki vatns- og frárennslismál heimsins hefur verið reiknaður út af Alþjóða heilbrigðismálastofnuninni. Ef talinn er með kostnaður vegna tapaðra vinnustunda o.fl. er árlegur kostnaður áætlaður 820 milljarðar dollara á heimsvísu, eða um 54 þúsund milljarðar króna.

Maria sagði stærsta vandamálið þó ekki vera skort á vatni, heldur frekar fátækt og mismun í aðgangi að auðlindum. Hún sagði þetta vera kreppu sem hægt væri að leysa en til þess þyrfti alþjóðlegt átak og spurningin væri sú hvað Íslendingar gætu lagt þarna af mörkum, en ekki eru nema um 100 ár síðan taugaveiki var hér landlæg í sumum bæjum áður en lagðar voru þar vatnsveitur og fráveitukerfi.

Sjá erindi Maríu.
 

Samorka hefur ákveðið að styrkja vatnsverkefni Hjálparstarfs kirkjunnar í Afríku um kr. 600.000, eða sem nemur kostnaði við gerð fjögurra brunna sem samtals munu sjá allt að fjögur þúsund manns fyrir aðgangi að hreinu neysluvatni. Styrkurinn var afhentur á ráðstefnu Samorku um Ísland og Þúsaldarmarkmið Sameinuðu þjóðanna í vatns- og fráveitumálum, sem haldin var á alþjóðlegum degi vatnsins 22. mars. Það var Eiríkur Bogason framkvæmdastjóri Samorku sem afhenti styrkinn Jónasi Þ. Þórissyni, framkvæmdastjóra Hjálparstarfs kirkjunnar.

Við afhendinguna sagði Eiríkur að þar sem Samorka hefði skilað nokkrum rekstrarafgangi á liðnu ári, einkum vegna tekna af norrænni ráðstefnu um öryggi drykkjarvatns, hefði stjórn samtakanna talið viðeigandi að verja hluta afgangsins til verðugs málefnis sem tengdist mikilvægi hreins drykkjarvatns. Eiríkur sagði ráðstefnu um Þúsaldarmarkmið Sameinuðu þjóðanna í vatns- og fráveitumálum einkar viðeigandi tilefni og sagði Íslendinga búa við mikil forréttindi hvað varðaði aðgang að miklu og heilnæmu neysluvatni.

Grein Gústafs Adolf Skúlasonar, aðstoðarframkvæmdastjóra Samorku, í Morgunblaðinu:

Varla líður sá dagur að ekki sé fullyrt í viðtölum og blaðagreinum að íslensk orkufyrirtæki sjái stóriðjufyrirtækjum fyrir raforku á útsöluverði, gjafverði eða einhverju álíka. Iðulega er fullyrt að verðið hér sé með allra lægsta móti í alþjóðlegum samanburði og loks er því gjarnan haldið fram að íslenskur almenningur, fyrirtæki og stofnanir niðurgreiði þetta meinta ódýra rafmagn til stóriðju með hærra raforkuverði en ella.

Áhugi á taprekstri trúlegur?
Miðað við þann fjölda fólks sem þátt tekur í þessum málflutningi mætti kannski draga þá ályktun að fólk trúi því í alvöru að íslensk orkufyrirtæki hafi áhuga á að leggja út í miklar fjárfestingar og stofna til umfangsmikils rekstrar til þess að selja raforku með tapi. En auðvitað stenst slík ályktun ekki skoðun. Eða hvers vegna ættu íslensk orkufyrirtæki að hafa áhuga á því? Hver ætti ávinningurinn að vera og fyrir hvern?

Hver sem ástæðan er fyrir slíkum málflutningi er ljóst að honum er haldið uppi með vísan til þess trúnaðar sem ríkir í samningum um raforkuverð til stóriðju. Um þá stöðu er margt að segja og vissulega kemur þar við sögu að orkufyrirtækin eru í eigu opinberra aðila og því af margra hálfu ríkari áhersla á gegnsæi í öllum rekstri en ella. Engu að síður eru þessi fyrirtæki rekin í samkeppni, innbyrðis jafnt sem við erlenda aðila í tilfelli raforkusölu til stóriðju. Í kjölfar nýlegra breytinga á raforkulögum er staðan jafnframt þannig að mörg íslensk fyrirtæki hafa gert samninga um raforkuverð og um þá ríkir trúnaður, líkt og gildir auðvitað um fjöldann allan af samningum fyrirtækja í milli. Varðandi stóriðjuna þá hefur komið fram að hinir erlendu raforkukaupendur leggja áherslu á trúnað um umsamið raforkuverð. Einnig hefur komið fram að af hálfu til dæmis Landsvirkjunar var þessi stefna um trúnað mótuð með einróma samþykki á vettvangi stjórnar fyrirtækisins um miðjan síðasta áratug, þar sem slík stefna var best talin þjóna hagsmunum fyrirtækisins í samningaviðræðum við erlenda raforkukaupendur. Sama fyrirtæki hefur hins vegar birt niðurstöður arðsemisútreikninga vegna Kárahnjúkavirkjunar sem sameiginleg nefnd eigenda vann með sjálfstæðum hætti, en arðsemin er auðvitað það sem mestu máli skiptir. Varla þarf þó að taka fram að trúnaðurinn nær ekki til fulltrúa eigenda orkufyrirtækjanna.

Orkuverð til stóriðju í meðallagi hérlendis
Þrátt fyrir trúnaðinn hafa þó ýmsar upplýsingar komið fram um þá samninga sem gerðir hafa verið milli íslenskra orkufyrirtækja og erlendra stóriðjufyrirtækja. Meðal annars hefur komið fram að verðið á raforku til stóriðju er í meðallagi hátt hérlendis í alþjóðlegum samanburði. Er þá byggt á niðurstöðum óháðra alþjóðlegra ráðgjafarfyrirtækja. Ennfremur hefur komið fram að samningar við álfyrirtæki eru með ýmsum hætti tengdir þróun heimsmarkaðsverðs á áli og raforku.

Einhverjir kunna að gagnrýna þessa niðurstöðu um raforkuverð sem er í meðallagi hátt á heimsvísu. Þarna er hins vegar einfaldlega um að ræða samninga í viðskiptum. Hér á landi er launakostnaður til dæmis hár og flutningsleiðir langar með hvoru tveggja hráefni og afurðir. Aðalatriðið er að samningarnir sem um ræðir eru eðli málsins samkvæmt sameiginleg niðurstaða raforkusala og raforkukaupenda um arðbær viðskipti og verðmætasköpun.

Lægra almennt raforkuverð vegna stóriðju
Loks ber að geta þess að þótt raforkuverð til almennra notenda sé ekki hátt hér á landi, þá er að sjálfsögðu eðlilegt að lang stærstu viðskiptavinir orkufyrirtækjanna, sem gert hafa langtímasamninga um föst kaup á tilteknu magni raforku, greiði lægra verð en langtum smærri og breytilegri viðskiptavinir. Ef ég opna litla matvöruverslun þá geng ég varla inn í sömu verð hjá birgjum og stærstu verslanakeðjurnar njóta. Þetta á þó ennþá frekar við um raforku en flesta aðra vöru, þar sem raforka hefur þá sérstöðu að hún er ekki geymd á lager. Framleiða þarf raforkuna samtímis nýtingu hennar, umframframleiðsla fer einfaldlega til spillis og jaðarkostnaður við mögulega viðbótareftirspurn á álagstímum er þess vegna hlutfallslega mjög hár. Stórir samningar um sölu á raforku til stóriðju hafa hins vegar í gegnum tíðina meðal annars gert íslenskum orkufyrirtækjum kleift að reisa virkjanir og flutningsvirki með hagkvæmari hætti en ella og þannig má færa rök fyrir því að raforkusala til stóriðju hafi beinlínis haft áhrif til lækkunar á raforkuverði til almennra notenda.

Arðbær viðskipti og verðmætasköpun
Fyrir sumt fólk er eflaust mikil stemning fólgin í því að fjalla um meint útsölurafmagn til „erlendra auðhringa“, um meintar niðurgreiðslur almennings á öllu saman, um „virkjanafíkn“ og um „álbrjálæði“. En slíkur málflutningur stenst auðvitað enga skoðun. Þegar samningar nást um sölu á raforku til stóriðju, þá gerist það á grundvelli þess að um sé að ræða arðbær viðskipti fyrir báða aðila (og raunar í leiðinni verðmætasköpun til hagsbóta fyrir landsmenn alla) en jafnframt í trausti þess að áhrif á náttúrufar viðkomandi virkjanasvæða verði metin ásættanleg af þar til bærum aðilum.