Fyrirhuguð reglugerð um fráveitur og skólp Vorið 2021 samþykkti Alþingi breytingar á lögum um uppbyggingu og rekstur fráveitna sem fela í sér ný ákvæði um stuðning við uppbyggingu á fráveitum um land allt. Þetta átak í uppbyggingu á sér fyrirmynd í verkefni sem farið var í um síðastliðin aldamót og varð grunnur að miklu uppbyggingaátaki fráveitna, m.a. á höfuðborgarsvæðinu. Samorka hafði lengi lagt áherslu á að þessi leið yrði endurvakin og jákvætt að Alþingi taki undir þau sjónarmið með samþykkt laganna. Sömuleiðis er jákvætt og mjög mikilvægt að á fjármálaáætlun Alþingis er gert ráð fyrir fjárveitingum í þennan stuðning sem felur í aðalatriðum í sér endurgreiðslu á ígildi virðisaukaskatts af viðkomandi framkvæmdum. Þetta mun koma litlum og meðalstórum sveitarfélögum sérstaklega til góða því flest stærri sveitarfélög hafa lokið slíkum úrbótum. Samtökin leggja áherslu á að þetta sé forgangsverkefni í fráveitumálum á Íslandi og sveitarfélögin nái þar með að uppfylla núgildandi reglugerð þar sem komið verði á hreinsun skólps fyrir alla þéttbýlisstaði. Með þessu næst það markmið að rusl og aðrir hlutir sem berast í skólpið rati ekki út í náttúrulega viðtaka fráveitnanna sem er mjög mikilvægt umhverfis- og lýðheilsumál. Talið er að mesti einstaki umhverfisávinningur í fráveitumálum sem hægt er að ná hér á landi felist í að ljúka þessu verkefni um allt land. Áætlað er að það kosti um 15 til 20 milljarða króna. Grettistaki hefur verið lyft í fráveitumálum hér á landi Þær kröfur sem nú gilda byggja á því að við innleiðingu á tilskipun Evrópusambandsins, sem Ísland hefur ásamt öðrum ríkjum í EES undirgengist, var samþykktur fyrirvari sem lýtur að sérstöðu okkar þegar kemur að næringarefnum í skólpi og þeirri staðreynd að almennt eru viðtakar á Íslandi mjög vel til þess fallnir að taka á móti þeim án þess að það skapi hættu fyrir lífríkið. Í því sambandi má benda á nýja skýrslu umhverfis- og auðlindaráðuneytisins um ástand hafsins við Ísland þar sem fram kemur að niðurstöður þessara mælinga gefi til kynna að losun næringarefna frá landi hafi ekki áhrif á styrk þeirra í Faxaflóa og að þær sýni að frárennsli hefur lítil sem engin áhrif á ástand næringarefna við stærstu þéttbýlisstaði landsins í Reykjavík og á Akureyri. Samorka og Samband íslenskra sveitarfélaga hafa lengi hvatt til þess að núgildandi reglugerð um fráveitur og skólp sé endurskoðuð og að ofangreind sjónarmið um sérstöðu Íslands séu þar áréttuð og þar með að við njótum þess að búa við fámenni og almennt mjög góða viðtaka þó vissulega séu nokkur frávik frá því þar sem fara þarf í frekari hreinsun. Með því yrði grunnurinn treystur fyrir ofangreindum framkvæmdum sem ráðast þarf í. Nefnd um endurskoðun reglugerðar um fráveitur og skólp var skipuð af umhverfis- og auðlindaráðherra júlí 2013. Nefndin skilaði af sér drögum að nýrri reglugerð ásamt greinargerð í maí 2017. Sumarið 2017 voru drögin send til umsagnar. Til að knýja á að reglugerð á þessum grunni yrði gefin út sendu Umhverfisstofnun, Samband íslenskra sveitarfélaga og Samorka minnisblað til umhverfisráðherra í febrúar 2018. Sjá: Minnisblað fyrir fund með UAR 070218 (pdf) Umhverfis- og auðlindaráðuneytið hefur ekki orðið við þeim óskum heldur haft í hyggju að gefa út nýja reglugerð sem felur í sér nýjar og stórauknar kröfur til fráveitumannvirkja og að fallið verði frá þeim fyrirvara sem Ísland setti við innleiðingu EES tilskipunarinnar. Samband íslenskra sveitarfélaga og Samorka hafa í aðdragandanum fundað með ráðherra og sent minnisblöð þar sem lagst er gegn þessu þar sem það feli í sér mikinn kostnað fyrir fráveitur, sveitarfélög og íbúa þeirra – án þess að ná umtalsverðum árangri í umhverfismálum. Sjá minnisblöð: Minnisblað um tillögur um aukna fráveituhreinsun 061120 (pdf) Minnisblað til UAR um framtíðarsýn í fráveitumálum – 171120 (pdf) Samorka hefur í samstarfi við fráveitur víða um land áætlað að viðbótarkostnaður vegna aukinna krafna nýju reglugerðarinnar nemi tugmilljörðum króna og geti kallað á tugprósenta hækkun fráveitugjalda heimila og fyrirtækja en að umhverfisávinningurinn sé óljós. Mat samtakanna er að það sé forgangsatriði, sérlega m.t.t verndunar-, umhverfis- og lýðheilsusjónarmiða að ljúka þeim úrbótum í fráveitumálum sem nú er unnið að víða um land í takt við gildandi hreinsunarkröfur. Stórauknar kröfur með tilheyrandi viðbótar fjárfestingu og rekstrarkostnaði með óljósum umhverfislegum ávinningi sé ekki rétta leiðin til árangurs í þessum mikilvæga málaflokki.
Vindorka Vindorka er sjálfsögð viðbót við þá endurnýjanlegu orkukosti sem nýttir eru í dag og er uppbygging hennar hér á landi tækifæri til að uppfylla þarfir þjóðarinnar fyrir græna orku á fjölbreyttari máta en nú er gert. Mikilvægt er að um vindorku sé gott lagaumhverfi sem liðkar fyrir hagnýtingu vinds í þágu samfélagsins en horfir um leið til umhverfisins. Þannig verður Ísland áfram í forystuhlutverki í nýtingu grænnar orku. Í umfjöllun um vindorku í nýrri orkustefnu fyrir Ísland kemur eftirfarandi fram: „Fjölbreytni í orkuöflun stuðlar að bættu orkuöryggi og sveigjanleika orkukerfisins. Þó að Ísland búi enn yfir óbeisluðu vatnsafli og jarðhita, er skynsamlegt að auka fjölbreytni í orkugjöfum með hagnýtingu vindorku og annarra nýrra endurnýjanlegra orkukosta fyrir raforkuvinnslu.“ Á Íslandi eru aðstæður mjög góðar til orkuframleiðslu úr vindi. Vegna hagstæðra vindskilyrða er kostnaður við hverja orkueiningu minni. Það getur veitt Íslandi samkeppnisforskot nú þegar vindorka verður sífellt hagkvæmari eftir því sem tækninni fleygir fram. Að auki fellur framleiðsla vindorku vel með annarri orkuframleiðslu. Með því að nýta vindorku er áfram stuðlað að samkeppnishæfni Íslands til framtíðar. Hér á landi hafa komið fram hugmyndir um marga vindorkukosti til nýtingar. Hins vegar skortir mjög á fullnægjandi lagaumgjörð svo þeir geti fengið eðlilegan framgang. Að mati Samorku er mikilvægt að regluverk um vindorku sé skýrt og skilvirkt. Vindorkunýting hefur sérstöðu þar sem hægt að reisa vindmyllur og vindorkuver nánast hvar sem er út frá tæknilegum sjónarmiðum, umhverfisáhrif hennar eru afturkræf með öllu og er að mestu leyti bundin við þann tíma sem nýting stendur yfir. Þetta skapar tækifæri til að hafa regluverkið einfaldara en um aðra orkunýtingu. Það myndi einnig auðvelda nýjum og minni framleiðendum að koma inn á markaðinn, sem stuðlar að aukinni samkeppni. Á þingmálaskrá er komið fram frumvarp sem gerir ráð fyrir því að mat á vindorkukostum fari fram á vettvangi rammaáætlunar. Samhliða er unnið að breytingu á Landsskipulagsstefnu með tilliti til vindorku sem hefur áhrif á skipulagsáætlanir sveitarfélaga. Núverandi tillögur að breytingum á lögum um rammaáætlun og Landsskipulagsstefnu þýða að um vindorku gildi tvöfalt kerfi; að vindorka verði áfram í rammaáætlun og að fjallað verði um hana í Landsskipulagsstefnu. Verði það raunin blasir við að ferlið um vindorku flækist enn meir í stað þess að það sé einfaldað. Það skýtur einnig skökku við að svo umhverfisvænn orkukostur þurfi að fara í gegnum þyngsta ferlið. Að mati Samorku er eðlilegt að vindorkukostir séu afgreiddir í gegnum skipulagsferla sveitarfélaga, sem tekur mið af Landsskipulagsstefnu. Í þeirri vinnu er aðkoma almennings og hagsmunaaðila tryggð og með mati á umhverfisáhrifum er tryggt að neikvæð umhverfisáhrif séu lágmörkuð og framkvæmdin í góðu samræmi við umhverfissjónarmið, sem er mikilvægt að mati Samorku. Með vandaðri útfærslu á viðauka í Landsskipulagsstefnu verður óþarft að vindurinn sé líka í ferli rammaáætlunar. Að mati Samorku hentar rammaáætlunarferlið ekki fyrir vindorkuna af þeim ástæðum sem koma fram hér að ofan. Þar að auki hefur ferlið reynst tímafrekt og ekki til þess fallið að liðka fyrir hagnýtingu vindorku. Ekkert tillit er tekið til orkuöryggis í rammaáætlun og ferlið tryggir ekki að orka sé nýtt á sem hagkvæmastan hátt, m.t.t. bæði umhverfissjónarmiða og hagsmuna atvinnulífs, sveitarfélaga og samfélagsins almennt. Samorka tekur undir eftirfarandi áherslur í orkustefnu fyrir Ísland: „Nauðsynlegt er að hafa öfluga stjórnsýslu sem getur uppfyllt sínar skyldur með skilvirkum hætti og styðji þannig við þarfir samfélagsins er varða orkumál. Ferli leyfisveitinga þarf að tryggja að aðilar uppfylli kröfur um leið og það er einfalt og skilvirkt þannig að tímafrestir séu hæfilegir í samanburði við það sem best gerist í þeim löndum sem við miðum okkur gjarnan við“. Að mati Samorku stefnir ekki í að þessi markmið orkustefnu um einfalt og skilvirkt regluverk verði uppfyllt.
Rammaáætlun Upphafleg markmið laga um rammaáætlun voru að sætta mismunandi sjónarmið með því að leggja faglegt mat á hvaða orkukosti landsins eigi að nýta til að uppfylla þarfir samfélagsins fyrir orku og verðmætasköpun og hvaða orkukosti eigi að fara í vernd. Samorka telur ljóst að markmiðin hafi ekki náðst og kallar eftir heildarendurskoðun á ferlinu og að faglegir ágallar verði lagfærðir. Í lögum um rammaáætlun kemur fram að markmið þeirra sé „að tryggja að nýting landsvæða þar sem er að finna virkjunarkosti byggist á langtímasjónarmiðum og heildstæðu hagsmunamati þar sem tekið er tillit til verndargildis náttúru og menningarsögulegra minja, hagkvæmni og arðsemi ólíkra nýtingarkosta og annarra gilda sem varða þjóðarhag, svo og hagsmuna þeirra sem nýta þessi sömu gæði, með sjálfbæra þróun að leiðarljósi“. Ennfremur kemur fram að markmið laganna er að „langtímahagsmunir séu hafðir að leiðarljósi og þjóni þannig markmiðum um sjálfbæra þróun. Það eru því ekki eingöngu hagsmunir núlifandi kynslóðar sem skulu hafðir að leiðarljósi heldur ekki síður hagsmunir komandi kynslóða af sjálfbærri og skynsamlegri nýtingu þeirra auðlinda sem þarf til orkuvinnslu.“ Þessi markmið hafa ekki náðst. Samtökin hafa bent á að lagaskilyrði um verndar- og orkunýtingaráætlun hafi ekki verið uppfyllt, því faghópar sem áttu að fjalla um efnahags- og samfélagslega þætti luku ekki störfum og vantaði þær forsendur inn í þá niðurstöðu verkefnastjórnar sem nú liggur fyrir. Þar með er alvarlegt ójafnvægi milli mats á orkukostum hvað varðar verndargildi náttúru samanborið við jákvæða efnahags- og samfélagslega þætti vegna nýtingar í þriðja áfanga rammaáætlunar. Ýmsir aðrir faglegir ágallar eru á ferlinu sem þarf að laga. Þá hefur afmörkun landsvæða friðunar í kjölfar síðustu rammaáætlunar valdið réttaróvissu, sem hugsanlega skapar ríkinu skaðabótaskyldu. Rammaáætlun fjallar um tiltekna orkukosti á samkeppnismarkaði orkufyrirtækja og þess vegna getur Samorka ekki tekið afstöðu til afgreiðslu Ramma 3. Það er hlutverk Alþingis að taka afstöðu til og meta ráðgefandi tillögu verkefnisstjórnar rammaáætlunar og tryggja að orkukostir hafi hlotið þá meðferð sem lögin segja til um. Í ljósi þeirra alvarlegu ágalla sem eru á verklagi verkefnastjórnar og faghópanna, leggur Samorka til að fram fari heildarendurskoðun á ferlinu, svo það þjóni í reynd markmiðum laganna og leiði til þess að þjóðin geti treyst því að ákvarðanir um nýtingu eða vernd orkuauðlinda séu teknar með heildarhagsmuni samfélagsins að leiðarljósi. Samorka kallar eftir samráði við endurskoðun rammaáætlunarferlisins eða annars fyrirkomulags sem komið yrði á, og er tilbúin til að taka þátt í slíkri vinnu.
